Waarom voorverkiezingen de Belgische politiek kunnen wakker schudden

Volgende dinsdag zal de lijdensweg van de Amerikaanse kiezers voorbij zijn. Dat dit een episode zonder weerga is geworden in de geschiedenis van de Amerikaanse democratie, heeft meer te maken met de voorverkiezingen en de kandidaten die ze hebben opgeleverd dan met het eindresultaat. In Frankrijk zal het vermogen van de traditionele partijen om in mei 2017 het Front National de pas af te snijden, in grote mate afhangen van de uitslag van de voorverkiezingen.

Omdat voorverkiezingen de basis vroeger bij het verkiezingsproces betrekken, bevorderen ze zijn legitimiteit. Veel Europese partijen hebben dat begrepen, maar de Belgische politiek blijft er grotendeels blind voor.

Toch kan het mechanisme van de voorverkiezing, toegepast op onze kieslijsten, bijzonder nuttig zijn voor ons land en zijn burgers. Het kan immers bepaalde disfuncties van ons systeem van vertegenwoordiging corrigeren. De gebreken van dat systeem zijn niet nieuw. De stem van de burgers bepaalt weliswaar de krachtsverhoudingen tussen onze politieke partijen van het land, maar heeft veel minder impact op de identiteit van de mannen en de vrouwen die verondersteld worden hen in de parlementen en regeringen te vertegenwoordigen.

De Belgische 'particratie', gecombineerd met het systeem van de lijsten (die nog altijd enkel en alleen door de partijen worden samengesteld) en de devolutieve mechanismen van de kopstem en de plaatsvervanging, verzwakt de band tussen de kiezers en hun politieke mandatarissen. Die breuk heeft ernstige gevolgen. Onze politieke klasse heeft soms moeite om zichzelf te vernieuwen (vooral in het zuiden van het land). Aan weerszijden van de taalgrens en in alle partijen zijn familiedynastieën ontstaan. Jong talent kan steeds moeilijker ontluiken. Meer fundamenteel is deze context niet bevorderlijk voor de opkomst van nieuwe ideeën en alternatieve projecten binnen de partijen. Kortom, een stevig ingenestelde politieke klasse, politici die meer en meer uit dezelfde mal komen en een democratische praktijk die steriel wordt, terwijl we er net meer leven in zouden willen zien.

Ons voorstel onderscheidt zich omdat het het kwaad bij de wortels aanpakt. Door de kiezer bij de samenstelling van de lijsten te betrekken, zullen voorverkiezingen hem centraal plaatsen in het proces, zodat hij zichzelf weer zal herkennen in de politiek en haar vertegenwoordigers. Dat zal onze democratie een broodnodig nieuw elan geven.

Het beginsel van voorverkiezingen in België kan verbazen, want we associëren ze van nature met landen met een sterk presidentieel systeem en verkiezingen die door een meerderheidslogica worden geleid (zoals de Verenigde Staten en Frankrijk). Toch bewijzen de Griekse en Italiaanse voorbeelden dat voorverkiezingen perfect op hun plaats kunnen zijn in een volgens een proportionele logica gestructureerd parlementair systeem.

Volgens welke modaliteiten?

Men zou in elke fase van het Belgische politieke spel voorverkiezingen kunnen organiseren. Bij wijze van experiment zou men op het lokale niveau kunnen beginnen, of omgekeerd zouden de partijen, als ze voor een catharsis willen gaan, meteen op het federale niveau kunnen starten.

Voor de kandidaturen die ervoor in aanmerking komen, zijn er verschillende opties. Men zou bijvoorbeeld alleen de lijsttrekker kunnen verkiezen en de andere plaatsen door de partijorganen laten invullen. Maar zoals The Economist onlangs opmerkte heeft dat systeem in Frankrijk bij ‘Les Républicains’ maar voor een zeer bescheiden vernieuwing kunnen zorgen. De logica van het mechanisme zou daarom beter gediend zijn met een uitbreiding naar een groter deel van de lijst. Schaf daarenboven de kopstem en het devolutieve stemsysteem af, maar behoud een beperkt aantal plaatsvervangers, en je krijgt volgens ons een systeem dat de kiezer meer betrekt en nieuwe gezichten meer kansen biedt.

Belgische voorverkiezingen zullen pas echt nuttig zijn als ze openstaan voor iedereen, dus voor alle kiezers van het betreffende machtsniveau. Als men de deelname ondergeschikt maakt aan het lidmaatschap van de partij, zal het proces onvermijdelijk zijn doel voorbijschieten. In dezelfde gedachtegang moet het mogelijk zijn om in de voorverkiezingen van meer dan één partij deel te nemen, aangezien onze vele politieke groepen vaak ideologisch erg dicht bij elkaar staan. Om het gevaar van 'raiding' (sabotage) te voorkomen, zouden we het voorbeeld van de Fransen kunnen volgen, met een charter waarin de kiezers verklaren achter de basiswaarden van de organiserende partij te staan. Tot slot mag de financiering van een dergelijk proces geen echt obstakel zijn. Ze kan grotendeels worden gedekt door de genereuze partijdotaties. De deelnemers zouden ook een bescheiden bijdrage kunnen betalen, wat meteen de ernst van hun intenties zou bewijzen (“remgeld”).

In België kunnen de politieke partijen zich vrij organiseren. Het houden van voorverkiezingen kan hen niet worden opgelegd en zal dus een bewuste keuze moeten zijn. Onze partijen zijn aan een gewetensonderzoek toe. Wanneer ze beseffen dat de selectie van de kandidaten niet enkel intern gedoe mag zijn waaruit de kiezer opzettelijk wordt geweerd, zullen ze misschien de echte voordelen van voorverkiezingen inzien. Door de deuren van de politieke bureaus wijd open te gooien, kan dit mechanisme het stemmen meer zin en gewicht geven. Het zal de legitimiteit van de partijen en hun verkozenen vergroten en het democratische spel wakker schudden.